Büyük ünlü uyumu dilimizin yapısı bakımından oldukça önemlidir. Belirli bir kuralı bulunmaktadır. Bu kural dilimizde kelimenin hecelerinde bulunan ünlülerin Türkçe'nin ses yapısına göre dizilişi anlamına gelmektedir.
Büyük Ünlü Uyumu Nedir?
Büyük ünlü uyumunda bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü harf kalın ile başlıyor ise bu kelimedeki diğer ünlü harfler kalın ile devam etmelidir. Eğer ilk hecede ince ünlü yer alıyor ise kendisinden sonraki tüm hecelerdeki ünlü harfler ince ünlü olmalıdır. Bu kurala büyük ünlü uyumu denmektedir. Burada önemli olan kelimenin ilk hecesindeki ünlünün kalın mı yoksa ince mi olduğudur.
Dilimizde kalın ünlüler a, ı, o, u harflerinden oluşmaktadır. Böylece kelimelerin ilk ünlü harfi bu harflerden biri ile başlıyor ise bu harflerden biri ile devam etmelidir. İnce ünlüler ise e, i, ö, ü harflerinden oluşmaktadır. Eğer kelimenin ilk ünlü harfi veya ilk hecedeki ünlü harf bu harflerden biri ise diğer ünlü harflerde bu harflerden biri olmalıdır. Bu kurala uymayan kelimeler büyük ünlü uyumu kuralına uymamaktadır.
Büyük ünlü uyumunda bilinmesi gereken bazı özellikler bulunmaktadır. Bu özellikler şunlardır:
- Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
- Yabancı kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
- Türkçe kelimelere eklenen bazı ekler büyük ünlü uyumu kuralını bozmaktadır. Bu ekler; -yor, -ken, -leyin, -mtrak, -gil ve -ki ekleridir.
- Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.
- Ana, kardaş ve alma gibi kelimeler Türkçe kökenlidir. Fakat zamanlar dilimize anne, kardeş ve elma kelimeleri olarak girmişlerdir. Bu durumda büyük ünlü uyumuna aykırı hale gelir.
Örnekler İle Kalınlık-İncelik Uyumu Konu Anlatımı
Büyük ünlü uyumu kural dilimizdeki kelimelerin yapısı için oldukça önemli bir kuraldır. Bu kural kelimelerin ilk ünlü harfi kalın ile başlıyorsa diğer ünlü harflerde kalın olmalıdır. Fakat ince ile başlıyorsa diğer ünlüler de ince olmalıdır. Kalınlık ve incelik durumuna göre büyük ünlü uyumuna uyan kelimeler hakkında örnekler şu şekildedir:
- Gece, bebek, vergi, şehir, derslik, töre, deniz ve beşik kelimelerinin ilk hecelerinde bulunan ünlü har ince ünlü ile başlamıştır. Kelimenin diğer ünlü harfleri de ince ünlü ile devam etmektedir. Böylece bu kelimeler incelik bakımından büyük ünlü uyumu kuralına uymaktadır.
- Halı, saksı, havuç, parmak, soğuk, dolap, tanı, ağız, kapı ve kılıç kelimelerinin ilk hecesinde bulunan ünlü harf kalın ünlü ile başlamaktadır. Bu kelimede yer alan diğer ünlü harfler de kalın ünlü ile devam ettiği için kalınlık bakımından bu kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
